شاخص های دیدگاه اسلام
1_ شهردار مقبول و محبوب
مفهوم شهردار (مدیریت) شهر در تعاریف کلنگر از مفهوم صرف اداره امور شهر فراتر میرود و با ساختارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پیوند مییابد. و نقش فعالتری در توسعه شهر پیدا میکند. در این نگرش، مدیریت شهری مسئولیتی استراتژیک تلقی میشود که ضرورتاً با نتایج وپیامدهای عملیاتی نیز همراه است و به همین دلیل تعامل آن با حوزههای قدرت، سیاست، اجتماع و اقتصاد شهری نیز اجتناب ناپذیر است .در قرآن کریم مدیریت شهری اهمیت ویژهای دارد، تا جاییکه زمانی حضرت موسی(ع) شهر را برای مدت زمانی ترک کرد خداوند برای ایشان جانشینی در شهر قرار داد؛ تا مردم را سازماندهی و از فساد آنان جلوگیری نماید. اما باید متذکر شد؛ قرآن کریم هرکسی را به عنوان مدیر شهر معرفی نمیکند؛ بلکه دانش و آگاهی مدیران و شهرداران شهری نسبت به قوانین و مقررات اسلامی بهویژه در بعد مدیریت امور مردم وهمچنین آگاهی و دانایی به وظایف محوله در شهر را اولین شرط لازم و ضروری شهردار شهر اسلامی بر شمرده است. به استناد آیه (یوسف/۵۵) [یوسف] گفت: «مرا بر خزانههاى این سرزمین بگمار، که من نگهبانى دانا هستم.» در تفسیر این آیه آمده است: تعبیر «إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیم» دلیل بر اهمیت مدیریت در کنار امانت است، و نشان مىدهد که پاکى و امانت به تنهایى براى پذیرش یک پست حساس اجتماعى کافى نیست؛ بلکه علاوه بر آن آگاهى و تخصص و مدیریت نیز لازم می باشد، چرا که” علیم” را در کنار” حفیظ” قرار داده است. با کنکاش در آیات قرآن کریم برای مدیریت شهر اسلامی توصیهها و روشهای پیشنهاد شده است؛ از جمله اینکه؛ ادارهی امور شهر با مشارکت مؤمنان، خردمندان و نخبگان جامعهی اسلامی صورت گیرد. «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید.» علامه طباطبائی در تفسیر آیه(حجرات/۱۰) چنین آورده است: همان اندازه که براى ایجاد صلح در میان دو برادر نسبى تلاش و کوشش مىکنید باید در میان مؤمنان متخاصم نیز براى برقرارى صلح به طور جدى و قاطع وارد عمل شوید .
۲: امنیت عمومی
نگاهی به تاریخ اسلام اهمیت وجود امنیت فردی و اجتماعی را در ابعاد گوناگون بیان میکند. از جمله: امنیت در برابر اشرار و امنیت داخلی (امنیت اقلیتهای مذهبی)، امنیت در برابر ایجاد وحشت و حمله، امنیت شخصی ، امنیت مسافر و امنیت عرفی و معنوی که هریک بر کالبد و روح شهرهای دوران اسلامی تأثیر مشخص داشته است.امنیت آن قدر اهمیت دارد که حضرت ابراهیم(ع) قبل از هر چیزی از خدا برای مکه طلب «امنیت» میکند. بهطوریکه این درخواست حضرت ابراهیم(ع) دو مرتبه در قرآن کریم آمده است: (بقره/۱۲۶؛ ابراهیم/۳۵) «و [یاد کن] هنگامى را که ابراهیم گفت: پروردگارا، این شهر را ایمن گردان»، این آیه نشان دهندهی اهمیت امنیت است؛ زیرا وی نخست تقاضای امنیت و سپس درخواست مواهب اقتصادی میکند و این خود اشاره ای است به این حقیقت که تا امنیت در شهر یا کشور حکمفرما نباشد، فراهم کردن یک اقتصاد سالم ممکن نیست .مکه در اسلام اهمیت فوق العادهاى دارد، از حیوانات و درختان و پرندگان او، تا چه رسد به انسانها، از امنیت خاصى باید در آنجا برخوردار باشند و کسى در آنجا حق تعرض به دیگرى را ندارد.از منظر روایات، امنیّت شهری ، یکى از بزرگترین و گواراترین نعمتهاى الهى است که همه مردم به آن نیاز دارند و بدون آن، شادى در زندگى بىمفهوم است. زندگى براى مردمى که امنیّت ندارند، لذّتبخش نیست و معیار ارزش شهر، میزان برخوردارى آن از امنیّت است، تا جایی که از امام على (ع) روایت شده :« بدترین جا برای سکونت جایی است که ساکنان در آن امنیت نداشته باشند.»
۳: زیبا سازی فضایی عمومی
یکی از مفاهیمی که در قرآن، آیات فراوانی بدان اختصاص یافته، مفهوم زیبایی است. بدیهی است برای کسب بینش دقیق ابتدا باید تعریف و حدود آن را تعیین نمود «زیبا» دارای معانی، چون شایسته، نیکو، جمیل و خوش نما است، و زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از: نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی در شیء وجود دارد و عقل و تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وا دارد و لذّت و انبساط پدید آورد .. در یک اثر زیبای خلقت، در عین آن که حس زیبا جویی انسان اشباع میشود؛ به دریافت کمال نیز نایل میگردد، زیبایی شامل نمود یا پردهای نگارین و شفاف که روی کمال کشیده شده است. بنابراین تعریف، زیبایی آن است که انسان را، ضمن رفع حس زیبایی جویی اش به کمال نیز نایل کند .اما در مقوله شهرسازی با توجه به تأکید آیات و روایات، از وظایف هر شهرساز، محوریت قرار دادن زیبایی و زیبا سازی است. این وظیفه در همه عرصهها از مکانیابی شهر گرفته تا جهت شهر و سیمای شهر، ضروری میباشد؛ زیرا زیبا اندیشی و زیباسازی در سرور، شادابی، طراوت و امنیت تأثیرگذار است. خداوند در قرآن کریم بعضی از مصداقهای زیبایی را برای جهان آفرینش که میتواند الگویی برای شهرسازان باشد اینگونه توصیف میکند: (حجر/۱۹) «و زمین را گسترانیدیم و در آن کوههاى استوار افکندیم و از هر چیز سنجیدهاى در آن رویانیدیم.» کلمه”موزون” از”وزن” و به معناى سنجیدن اجسام از جهت سنگینى است،اما آن را عمومیت داده و در اندازهگیرى هر چیزى که ممکن باشد آن را اندازهگیرى کرد، از قبیل اندازهگیرى طول با وجب و یا ذراع و امثال آن، و اندازهگیرى حجم، و اندازهگیرى حرارت، و نور، و نیرو، و غیر آن استعمال کردهاند.
۴: بهداشت عمومی
شهر اسلامی، تکیه بر «طیب» شهر پاکی و بهزیستی همراه با سالم زیستی سکونتی مادی و هم پاکی روحانی و معنوی شهر اسلامی است. در قرآن برای شهر پاک و تمیز خصوصیاتی بیان شده که یکی از آنها، دارا بودن باغ، بوستان و گلستان است. در نگرش قرآنی، شهر سالم شهری است که از این مسائل بهرهمند باشد. در گزارش قرآن درباره شهر قوم سبأ میخوانیم: (سبأ/۱۵) «قطعاً براى [مردم] سبا در محلّ سکونتشان نشانه [رحمتى] بود: دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتیم:] از روزىِ پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید. شهرى است خوش و خدایى آمرزنده.» این شهر پاکیزه و پر برکت، خاکش شیرین از آن همه گونه گیاه و درخت بیرون میآید، زمین شوره و سخت نیست و در آن چیزى از حشرات موذیه و آزار کننده وجود ندارد. تا جایی که بعضی گویند: مراد از آیه مذکور این است که در آبادى آنها پشه و مگس و عقرب و مار وجود نداشت و اگر غریبى وارد شهرشان میشد و شپش، و ساس در لباسش بود میمرد .در قرآن کریم برای شهر پاکیزه، واژه «بلد الطیب» و برای شهر آلوده «بلد الخبیث» و شهر مرده مثالهای بهکار رفته است.در روایات اسلامی پاکیزگی و نظافت آنچنان مورد توجه قرار گرفته که آنرا جزء ایمان، اعتقاد و باور دینی برشمردهاند، همانطور که در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است «نظافت، تمیزی و پاکی جزو ایمان است.»
۵: انسجام اجتماعی
یکی دیگر از شاخصهای بارز شهر اسلامی داشتن روابط اجتماعی و امت واحده است. از جمله امورى که افق زندگى را بر انسان روشن مىکند و او را از مزایاى زندگى اجتماعى برخوردار مىسازد، این است که وى دگردوستى را وجهه همت خود قرار دهد. خداوند بارها از مفهوم امت واحد سخن گفته است. و شهر مطلوب خویش را با انگیزه همبستگی «اسلام و ایمان» معرفی میکند. تسلیم بودن در مقابل حق و ایمان به مبدأ و معاد، نوع خاصی از پیوند اجتماعی را پدید میآورد که از آن به «برادری ایمانی» یاد میشود طبق این آیه شریفه: (احزاب/۱۰) «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید.»این در حالی است که در جاهای که احساس شده به انسجام شهر امکان بروز لطمه وجود دارد، به پیامبر(ص) اخطار داده شده و در راستای حفظ وفاق ملی و جلوگیری از ظهور شکاف در جامعه شهری دستور به مقابله به مثل داده شده است. مانند آیه شریفه که دستور به ویران کردن مسجد ضرار را صادر فرمودند: (توبه/۱۰۷) مسجد ضرار به منظور ضرر رساندن به مسلمانان و تفرقه انداختن میان مؤمنان ساخته شده بود. شهر اسلامی شهری مسنجم و متحد است. پیامبر اکرم(ص) با انعقاد پیمان نامه عمومی، به سروسامان دادن اجتماعی، تحکیم وحدت اجتماعی و ایجاد نظام شهروندی پرداخت و با پیمان اخوت، مرزهای شهری و قبیلهای را تغییر داد و به جای آن مرزهای دینی را نهاد.
۶: رفاه عمومی
قرآن راه رسیدن به رفاه عمومی را با تخصیص مالکیت ثروتهای اصلی و منابع طبیعی به عموم مردم و موظف کردن مسئولان جامعه نسبت به توزیع ثروتهای به صورت عادلانه و مسئول شمردن آنها در برابر محرومیت محرومان و اسراف مسرفان و جلوگیری از این نابرابریها و تدکید بر کم کردن فاصله بین فقیر و غنی دارد. مؤید این مطلب آیه شریفه ذیل است: (حشر/۷)« تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.»با توجه به اندیشههای اسلامی، برای اینکه مردم در رفاه همگانی باشند؛ ضرورتاً شهر اسلامی بر مبنای عدالت میباشد؛ تا همه افراد بر حسب استحقاقهای نامساوی در نظر گرفته شده، و به آنچه مستحق آن هستند به گونه برابر دست یابند. اینگونه نگرش زیر ساخت حیات اجتماعی و شهری انسانهاست. همانطور که در قرآن کریم به این امر اشارت دارد: (زخرف/۳۲) «آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم مىکنند؟ ما [وسایل] معاشِ آنان را در زندگى دنیا میانشان تقسیم کردهایم، و برخى از آنان را از [نظر] درجات، بالاتر از بعضى [دیگر] قرار دادهایم تا بعضى از آنها بعضى [دیگر] را در خدمت گیرند.»در تفسیر این آیه اینچنین آمده است: خداوند هیچ انسانى را بر انسانهاى دیگر در تمام جهات امتیاز نبخشیده و تسخیر و استخدام هر گروه نسبت به گروه دیگر درست از همین امتیازات سرچشمه مىگیرد و این عین عدالت و تدبیر و حکمت است.
شاخص های حکمرانی و انطباق آنها با دیدگاه امام علی (ع) در نهج البلاغه
اولا پاسخگویی وحق اظهارنظر است که مقصود از این شاخص میزان مشارکتی است که شهروندان می توانند در انتخاب دولت و نظام سیاسی داشته باشند. این شاخص هم چنین بیانگر میزان آزادی بیان، آزادی احزاب و تشکل ها و اجتماعات ، و آزادی رسانه های جمعی است. از این روست که حضرت علی (ع) هرگز حاضر نبود حکومت را به هر شکل ممکن به دست آورد؛ زیرا معتقد بود، حکومتی میتواند مصداق حکمرانی خوب باشد که از اساس، مبتنی بر رعایت ضوابط عقلی و شرعی و مقبولیت مردم باشد. آن حضرت حتی با اصرار از مردم خواست که در صورت امکان او را از قبول خلافت معاف دارند و فرمود: «مرا واگذارید و دیگری را طلب کنید، اگر مرا رها کنید، من هم مانند یکی از شما هستم، شاید من شنواتر و مطیع تر از شما نسبت به رئیس حکومت باشم و اگر در چنین شرایطی من وزیر و مشاورتان باشم بهتر از آن است که امیر و رهبرتان گردم ».دوما ثبات سیاسی ونبود خشونت است که این شاخص به معنای آن است که چه میزان احتمال دارد یک حکومت و نظام سیاسی از راه های غیرقانونی یا ابزارهای خشونت آمیز در معرض بی ثباتی و سرنگونی و براندازی باشد. براساس این شاخص، هر چه احتمال عدم ثبات سیاسی در یک کشور بیشتر باشد نشان دهنده حکمرانی ضعیف است و هر چه کشوری از ثبات سیاسی بیشتری برخوردار باشد در زمینه حکمرانی خوب امتیاز بالاتری را کسب میکند.حضرت علی (ع) چه در دوران برکناری از قدرت در زمان خلفای سه گانه و چه در دوران حکومت پنج ساله خویش ، هرگز دست به خشونت نزد و همواره می کوشید که اختلافات را از طریق گفت وگو و روش های مسالمت آمیز حل کند. روش حکومت امام علی (ع) مهربانی و مهرورزی عاطفی و معنوی با مردم، توجه به نیازها و مشکلات آنان و تلاش برای خدمت به خلق خدا بود؛ چنان که در نامه خود به مالک اشتر چنین نوشت: «دلت را برای رعیت پر از لطف و مهر و محبت کن و بر آنها درنده آزار دهنده ای مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری».سوما اثربخشی دولت که در این شاخص، کیفیت خدمات عمومی، خدمات شهروندی و میزان استقلال آنها از فشارهای سیاسی مدنظر است. همچنین کیفیت تدوین و اجرای خط مشیهای عمومی و دولتی، و میزان تعهدی که دولت نسبت به این سیاست ها دارد، در این شاخص مورد ارزیابی قرار میگیرد. هر چه کیفیت خدمات عمومی و شهروندی بهتر باشد و خط مشی های عمومی به دور از جنجال های سیاسی وضع و اجرا شوند و تعهد نظام سیاسی در قبال آنها بیشتر باشد، نشان دهنده وضعیت بهتر حکمرانی است. افزون بر آن کیفیت تهیه و تدارک خدمات عمومی و استقلال آنها از فشارهای سیاسی و صلاحیت و شایستگی کارگزاران را بیان میکند .چهارما کیفیت قوانین که منظور از این شاخص، توانمندی دولت در تدوین و اجرای سیاست ها و مقررات و نظام هایی که موجب گسترش نفوذ و دامنه فعالیت های بخش خصوصی میگردد. هر چه دولت بتواند با تدوین و اجرای سیاست ها و نظام های مختلف ، امکان توسعه فعالیت های بخش خصوصی و تأثیرگذاری بیشتر آن بر اداره ی جامعه را فراهم نماید، شاهد سطح بالاتری از حکمرانی خواهیم بود. عادلانه بودن و فراگیر بودن قوانین نمایانگر کیفیت تنظیم کنندگی می باشد که از اصول اساسی حکمرانی خوب محسوب می شود.امام علی (ع)، عدالت را برترین اصلاح می داند. زیرا ضعف ها، بی نظمی ها، ناکارآمدیها و…، همه ناشی از خروج امور از موضع خود می باشد و سیاست عادلانه، سیاستی است که هر کاری را بر موضع خود بنشاند: «عدل و عدالت هر چیزی را در جای خود می نهد» .بنابراین، ماهیت و روح اصلاحات ، پافشاری بر عدالت و تحقق آن است. ودر نهایت کنترل فساد که بر اساس تعریف کافمن و کرای فساد عبارت است از: «استفاده از قدرت و امکانات عمومی در جهت منافع شخصی» . آنچه در این شاخص مدنظر قرار میگیرد این است که قدرت عمومی و دولتی تا چه حد مورد سوءاستفاده و در خدمت تحقق منافع شخصی و خصوصی قرار میگیرد .این شاخص، هم فسادهای جزیی و کوچک و هم فسادهای بزرگ و کلان را شامل میشود. بر اساس این شاخص هر چه نظام سیاسی و دولت در تسخیر اغنیاء و منافع خصوصی باشد، نشان دهنده ی حکمرانی ضعیف و عکس آن بیانگر رتبه ی بالاتری از حکمرانی است.اما در خصوص مبارزه با فساد، امام علی (ع) در میان حاکمان تاریخ بی نظیر است . امام علی (ع) در خصوص نقش حاکمان در جلوگیری از فساد فرموده اند:«همانا زمامدار، امین خدا در زمین، برپادارنده عدالت در جامعه و عامل جلوگیری از فساد و گناه در میان مردم است» .
